Zespół chronicznego zmęczenia – jak odróżnić go od depresji i innych chorób?

Zespół chronicznego zmęczenia (CFS, ang. Chronic Fatique Syndrome) to coraz częściej diagnozowana przypadłość. Jej rozpoznanie nastręcza jednak sporo trudności. Objawy CFS pokrywają się m.in. z symptomami charakterystycznymi dla depresji i wielu chorób somatycznych. Sprawdź, kiedy możesz podejrzewać u siebie zespół chronicznego zmęczenia i jak sobie z nim radzić.

Czym jest zmęczenie?

Zmęczenie to stan, w którym odczuwamy obniżoną zdolność do fizycznego i intelektualnego wysiłku. Mogą towarzyszyć mu różne objawy, np. senność, ból głowy, trudności z koncentracją. To naturalne zjawisko, jakie może wystąpić po stresującym okresie w życiu, intensywnej pracy umysłowej czy forsownym treningu. Organizm broni się w ten sposób przed dalszą aktywnością, która mogłaby doprowadzić do całkowitego wyczerpania.

Zmęczenie, o jakim mowa, ma uchwytną przyczynę i charakter przejściowy. Często wystarczy dobrze przespana noc, aby jego skutki przestały być odczuwalne. Czasem potrzebny jest dłuższy okres regeneracji sił, ale relaks czy sen ostatecznie służą powrotowi do formy. Innymi słowy – „zwykłe” zmęczenie ustępuje po odpoczynku, nawet jeśli osłabienie utrzymywało się przez dłuższy czas. Inaczej jest z CFS (ang. Chronic Fatigue Syndrome), czyli zespołem chronicznego zmęczenia.

Definicja zespołu chronicznego zmęczenia

W odróżnieniu od wyczerpania intensywnym wysiłkiem zespół chronicznego zmęczenia jest wyniszczającą chorobą, która cechuje się występowaniemprzez co najmniej sześć miesięcy stałego lub nawracającego uczucia zmęczenia, które nie jest objawem choroby organicznej. Nie towarzyszą mu żadne nieprawidłowości, jakie można wykryć w badaniach laboratoryjnych czy obrazowych. CFS nie ustępuje nawet po dłuższym po wypoczynku. Ma negatywny wpływ na aktywność chorego na wszystkich polach – zawodowym, osobistym, społecznym. Upośledza zdolność do wykonywania nawet podstawowych, codziennych czynności.

CFS mogą towarzyszyć takie objawy, jak:

• uczucie zmęczenia po wcześniej tolerowanym wysiłku fizycznym;
•  bóle mięśni, stawów, głowy, gardła;
• podwyższona temperatura ciała;
• powiększenie węzłów chłonnych;
• nawracające infekcje;
• sen niedający wypoczynku;
•  zaburzenia pamięci i koncentracji;
• zaburzenia apetytu;
• obniżenie nastroju.

Rozpoznanie CFS nastręcza wielu trudności, ponieważ przewlekłe zmęczenie stanowi symptom licznych problemów zdrowotnych. Jednocześnie objawy CFS pokrywają się z obrazem wielu schorzeń somatycznych, a także niektórych problemów psychicznych, w szczególności depresji. Tę diagnozuje się przy utrzymującym się przez większość czasu obniżeniu nastroju, spadku energii, utracie zainteresowań, a także przy takich współwystępujących objawach jak np. ograniczenie aktywności, obniżenie sprawności funkcji poznawczych, zaburzenia snu czy dolegliwości bólowe o niejasnej przyczynie.

Jakie są możliwe przyczyny zespołu chronicznego zmęczenia?

Etiologia CFS jak dotąd nie została w pełni poznana. U podłoża chronicznego zmęczenia, na które obecnie – według szacunków – cierpi nawet 1% populacji ogólnej, z pewnością leży charakter współczesnego życia. Wyczerpanie spowodowane jest nadmiarem stresu – przeciążeniem obowiązkami, wysokimi standardami dotyczącymi statusu materialnego czy samorozwoju, nieustannym szumem informacyjnym, niedostatkiem snu. Dobremu samopoczuciu nie sprzyja także zanieczyszczone powietrze, brak ruchu czy dieta bazująca na wysokoprzetworzonych produktach.

Powyższe uwarunkowania zdają się wyjaśniać fakt, dlaczego CFS najczęściej dotyka kobiet pomiędzy 30. a 45. rokiem życia (w tej samej grupie notuje się najwięcej przypadków depresji!) – aktywnych, ambitnych, stawiających sobie wysokie wymagania w związku z pełnionymi rolami. Ponieważ jednak zespół chronicznego zmęczenia dotyczy tylko pewnego odsetka osób, badacze poszukują wciąż innych przyczyn tego uciążliwego stanu. Wymienia się wśród nich czynniki genetyczne, niektóre infekcje wirusowe (w tym przebytą chorobę COVID-19), zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego, a także osi podwzgórze–przysadka–nadnercza (systemu, który reguluje reakcję organizmu na stres).

Wobec mnogości teorii służących wyjaśnieniu przyczyn zespołu chronicznego zmęczenia obecnie badacze skłaniają się ku tezie, że stoi za nim splot różnych czynników. Fakt ten dodatkowo utrudnia rozpoznanie CFS, ponieważ nie ma prostych narzędzi diagnostycznych (badań, testów), które pozwalałyby jednoznacznie potwierdzić lub wykluczyć tę jednostkę kliniczną, a tym samym odróżnić ją od innych problemów zdrowotnych.

Na czym polega diagnostyka CFS?

W związku z wyżej opisanymi trudnościami rozpoznanie CFS opiera się przede wszystkim na diagnostyce różnicowej – lekarze w pierwszej kolejności dążą do wykluczenia innych chorób, którym towarzyszy przewlekłe zmęczenie. Pod uwagę biorą przede wszystkim schorzenia somatyczne, takie jak:

• cukrzyca;
• niedoczynność tarczycy;
• przewlekła niewydolność serca;
• stwardnienie rozsiane;
• niedokrwistość;
• borelioza;
• nietolerancje pokarmowe.

Wywiad z pacjentem, badanie fizykalne, badania laboratoryjne

Diagnostyka opiera się o badanie podmiotowe (wywiad z pacjentem), badanie fizykalne, a także badania laboratoryjne służące ocenie stężeń poszczególnych substancji, których nadmiar lub niedobór może być związany z chronicznym uczuciem zmęczenia. Przykładowo, symptomy charakterystyczne dla CFS pojawiają się często w przebiegu niedoczynności tarczycy, w związku z czym pacjent zgłaszający takie objawy zostaje skierowany na wykonanie pełnego panelu tarczycowego.

Ponieważ u podłoża dolegliwości mogą leżeć przewlekłe infekcje, choroby autoimmunologiczne, a nawet nowotworowe, lekarz zleca zwykle także oznaczenie takich parametrów jak OB czy CRP, świadczących o toczącym się w organizmie stanie zapalnym.

Ponadto specjalista bierze pod uwagę fakt, że uczucie wyczerpania może być spowodowane źle zbilansowaną dietą, np. niedoborami witamin i minerałów. Oznaczeniu stężeń tych składników również służy analiza odpowiednich parametrów krwi.

Wyżej wymienione badania to tylko niektóre spośród wielu, jakie pozwalają wykluczyć inne możliwe przyczyny złego samopoczucia niż zespół chronicznego zmęczenia. Dlatego warto zdecydować się na szeroki pakiet badań – pozwoli to skrócić czas diagnostyki i podjąć adekwatne leczenie.

CFS a inne problemy psychosomatyczne

Pacjenci, u których wykluczono somatyczne podłoże choroby, często zostają skierowani do poradni zdrowia psychicznego. Jedno z możliwych wskazań do konsultacji stanowi podejrzenie depresji. Mimo licznych podobieństw pomiędzy jej obrazem a CFS doświadczony specjalista jest w stanie zróżnicować te schorzenia. Objawy typowe dla depresji u pacjentów cierpiących na zespół chronicznego zmęczenia mają charakter wtórny – obniżenie nastroju to skutek uczucia wyczerpania, a nie jego przyczyna. Ponadto w depresji dominuje anhedonia, utrata zainteresowań czy poczucie beznadziejności, a te zwykle nie są charakterystyczne dla CFS, choć także mogą wystąpić na skutek przedłużającego się uczucia wyczerpania.

Nim specjalista zdiagnozuje zespół chronicznego zmęczenia, musi – podobnie jak w przypadku różnicowania z chorobami somatycznymi – wykluczyć także inne zaburzenia psychiczne. Objawy podobne do CFS może dawać na przykład neurastenia albo zespół stresu pourazowego. Psychiatra bazuje na wywiadzie z pacjentem, czasem na różnego typu testach. Proces diagnostyczny jest w takim przypadku znacznie dłuższy i bardziej złożony niż przy rozpoznawaniu schorzeń somatycznych. Niemniej pacjent poradni zdrowia psychicznego niemal od razu może otrzymać pomoc, która okazuje się adekwatna zarówno w przypadku CFS, jak i innych problemów psychicznych.

Na czym polega leczenie zespołu chronicznego zmęczenia?

Dotychczas nie opracowano leku na CFS. Nie ma też jasno określonego schematu postępowania przy podejrzeniu tej jednostki, zwłaszcza w obliczu tego, jak wiele czynników może ją wywoływać. Możliwe jest jednak skuteczne radzenie sobie z tą chorobą.

Leki przeciwdepresyjne

Zaobserwowano, że dużą skuteczność w zwalczaniu objawów chronicznego zmęczenia wykazują – stosowane m.in. w leczeniu depresji – leki z grupy SSRI (selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny) lub SNRS (inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny i noradrenaliny). Łagodzą one takie objawy jak brak energii czy obniżony nastrój, oddziałując na neuroprzekaźnictwo, którego zaburzenia występują zarówno w przypadku niektórych problemów psychicznych, jak i CFS.

Psychoterapia

W leczeniu zespołu chronicznego zmęczenia skuteczne okazują się także inne metody działania stosowane w odniesieniu do pacjentów poradni zdrowia psychicznego. Zazwyczaj zostają oni objęci psychoterapią, której celem jest zmiana przekonań dotyczących choroby, jak i zachowań w odniesieniu do jej objawów. Nie ma wówczas znaczenia, czy powodem wyczerpania jest CFS, czy depresja lub inny problem psychiczny. Psychoterapia, najczęściej w nurcie poznawczo-behawioralnym, w każdym tych z przypadków sprzyja lepszemu radzeniu sobie z uciążliwymi symptomami choroby oraz wprowadzeniu nowych, zdrowszych nawyków.

Modyfikacja nawyków

Zmiana nawyków to niezwykle istotny element terapii zespołu chronicznego zmęczenia. Przynosi korzystne efekty nawet wtedy, gdy choroba nie została jednoznacznie zdiagnozowana. Prawidłowo zbilansowana dieta, umiarkowana aktywność fizyczna, regularny sen, równowaga pomiędzy pracą a wypoczynkiem czy rezygnacja z używek zawsze służą lepszemu samopoczuciu, niezależnie od przyczyn dokuczliwych objawów. Korzystnym nawykiem jest także praktyka wybranych technik relaksacyjnych (np. jogi, medytacji), które oddziałując na autonomiczny układ nerwowy, redukują objawy stresu.

Zindywidualizowana terapia CFS

Wyżej opisane sposoby radzenia sobie z zespołem chronicznego zmęczenia to tylko niektóre z możliwych opcji. Wciąż pojawiają się doniesienia o skuteczności nowych metod, wśród których wymienia się np. kriostymulację.

Jak widać, w leczeniu CFS istotne jest interdyscyplinarne podejście, a jego plan – ze względu na zróżnicowane objawy choroby – zawsze powinien być spersonalizowany. Osobom zmagającym się z zespołem chronicznego zmęczenia mogą doskwierać nieco inne problemy i właśnie na ich rozwiązaniu należy skupić się w terapii, która w związku z niejasną etiologią choroby ma charakter objawowy.