Statyny naturalne a wpływ na cholesterol

Statyny zrewolucjonizowały leczenie podwyższonego cholesterolu, ale nie każdy je toleruje. Czy naturalne substancje, takie jak fermentowany czerwony ryż, kozieradka czy błonnik, mogą być alternatywą w walce z dyslipidemią?

Cholesterol w ujęciu historycznym

Lipidogram jest jednym z najczęściej wykonywanych badań laboratoryjnych, a podwyższony poziom cholesterolu, szczególnie lipoprotein o niskiej gęstości, jest istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, otępiennych czy udaru niedokrwiennego mózgu. Jednocześnie cholesterol jest niezbędnym składnikiem strukturalnym wszystkich błon komórkowych i prekursorem witaminy D. 

Kryształy cholesterolu po raz pierwszy zostały wyizolowane na przełomie lat 50. i 60. XVIII wieku przez francuskiego lekarza i chemika François Poulletiera de la Salle, który w 1769 roku odkrył je w kamieniach żółciowych. Impulsem do badania znaczenia cholesterolu dla ludzkiego organizmu były prace Michela Eugèna Chevreula, który dla opisu cząsteczki cholesterolu posłużył się terminem „cholesteryna”. Już w 1833 roku Félix-Henri Boudet stwierdził obecność cholesterolu w ludzkiej krwi, a 12 lat później roku niemiecki patolog, społecznik i higienista Rudolf Virchow opisał blaszki miażdżycowe powstałe wskutek akumulacji komórek zapalnych, fibryny i mas lipidowych, które wskazał jako podstawowy stan patologiczny prowadzący do zwężenia światła naczyń krwionośnych i upośledzenia przepływu krwi. Odkrycie to zapoczątkowywało okres intensywnych badań poświęconych patomechanizmowi powstawania miażdżycy, a szczególne osiągniecia w tym zakresie odniósł urodzony w Smoleńsku rosyjski lekarz i fizjolog Aleksander Ignatowski, który prowadząc badania pod opieką zdobywcy Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny – Iwana Pawłowa, wykazał związek pomiędzy wysokotłuszczową dietą i rozwojem miażdżycy aorty królików. 

Badania Cornelisa de Langena przeprowadzone w 1916 roku dowiodły wpływu stosowanej diety na stężenie cholesterolu w surowicy krwi. Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku podjęto prace nad statynami, czyli lekami obniżającymi poziomu cholesterolu całkowitego, trójglicerydów i frakcji LDL. Wprowadzenie nowych leków okazało się przełomem w leczeniu dyslipedmii, a ich stosowanie istotnie ograniczyło ryzyko występowania incydentów sercowo-naczyniowych i mózgowo-krążeniowych. 

Czy jednak poza dostępnymi na rynku farmaceutycznym statynami istnieją rośliny zawierające naturalne substancje, które mogą być alternatywą dla tradycyjnej farmakoterapii? Czy istnieją naturalne statyny i czy skutecznie obniżają poziomu cholesterolu?

Czym są statyny?

Istotny wpływ na poziom cholesterolu we krwi ma reduktaza 3-hydroksy-3-metyloglutarylokoenzymu A (HMG-CoA) – enzym obecny w cytoplazmie hepatocytów, regulujący ilość syntetyzowanego de novo cholesterolu. Dlatego też odkrycie przez Akirę Endō w 1976 roku pierwszego inhibitora HMG-CoA– mewastatyny wytwarzanej przez Penicillium citrinum stanowiło krok milowy w terapii hipercholestrolemii zapoczątkowując jednocześnie powstanie nowej klasy leków – statyn. Już osiem lat później amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA) dopuściła do klinicznego wykorzystania lowastatynę. 

Statyny obniżają całkowity poziom cholesterolu w surowicy krwi, zwłaszcza stężenie frakcji lipoprotein o niskiej gęstości (LDL). Działanie to wymiernie ogranicza ryzyko zachorowalności i śmiertelności z powodu chorób sercowo-naczyniowych. Ponadto właściwości przeciwzakrzepowe i przeciwzapalne statyn zapobiegają rozwojowi blaszek miażdżycowych. Statyny mogą być także stosowane w profilaktyce choroby Alzheimera i choroby Parkinsona. Tak szerokie działania sprawia, że substancje te są jedną z najpowszechniej stosowanych na świecie grup leków.

W zależności od sposobu wytwarzania wyróżnia się statyny naturalne, półsyntetyczne i syntetyczne. Naturalne statyny, takie jak lowastatyna czy prawastatyna, są wytwarzane przez mikroorganizmy, podczas gdy statyny półsyntetyczne powstają w drodze chemicznych przekształceń substancji naturalnych, jak np.  simwastatyna otrzymywana przez bezpośrednią alkilację lowastatyny. Statyny w pełni syntetyczne, takie jak: atorwastatyna, rosuwastatyna czy fluwastatyna wykazująca także działanie przeciwwirusowe wobec wirusa HCV, mają strukturę odmienną od związków pochodzenia naturalnego. 

Naturalne statyny – niefarmakologiczna pomoc w obniżaniu poziomu cholesterolu

Statyny są powszechnie stosowanymi i bezpiecznymi lekami, a ze względu na ich znaczenie w prewencji chorób układu otępiennych, mózgowo-krążeniowych i sercowo-naczyniowych, wielu lekarzy podnosi, że leki te powinny być stosowane znacznie szerzej niż obecnie. Niemiej jednak nie należy zapominać, że pomimo dochowania najwyższej staranności na etapie badań przedklinicznych i klinicznych, wszystkie leki mogą wywołać działania niepożądane. Do najczęstszych powikłań terapii statynami należą dolegliwości ze strony mięśni szkieletowych oraz zwiększenie aktywności transaminaz i kinazy kreatynowej, wskazujące na uszkodzenia wątroby, serca czy mięśni. 

W przypadku pacjentów, którzy nie tolerują terapii statynami, przydatną alternatywą pozwalającą obniżyć stężenie cholesterolu we krwi są naturalne substancje zawarte w produktach spożywczych i suplementach diety, z których najpowszechniej stosowane są opisane poniżej produkty.

📌 Przeczytaj: Dyslipidemia, czyli zaburzenia gospodarki lipidowej – objawy i charakterystyka

Fermentowany czerwony ryż 

Ryż czerwony, powstający w wyniku fermentacji białego ryżu przy udziale grzybów gatunku Monascus purpureus, jest jednym z podstawowych składników diety mieszkańców niektórych rejonów Azji. Jako suplement diety, czerwony ryż jest polecany w wspieraniu leczenia wielu schorzeń, w tym także podwyższonego poziomu cholesterolu. Obecność monokaliny K, czyli naturalnej lowastatyny, w ziarnach fermentowanego ryżu czerwonego pozwala na obniżenie stężenia cholesterolu bez konieczności przyjmowania tradycyjnych farmaceutyków. Niemniej jednak nie można przyrównać jakości nawet najlepszych suplementów diety z lekami, których dopuszczenie do obrotu poprzedzone było wieloetapowymi badaniami. Duża liczba oferowanych na rynku preparatów zawierających fermentowany czerwony ryż zwróciła uwagę FDA, która wyraziła obawy dotyczące jakości i czystości niektórych produktów. Ponadto, długotrwałe stosowanie suplementów diety zawierających czerwony ryż może wywołać skutki uboczne, takie jak: zaburzenia trawienia, zgaga czy zawroty głowy.

Kozieradka

Kozieradka to roślina zaliczana do rodziny bobowatych, która rośnie w niektórych obszarach Europy i zachodniej Azji. Jej niewielkie, brązowe nasiona od wielu lat wykorzystywane są w leczeniu zaburzeń hormonalnych, metabolicznych, neurologicznych, a także w terapii hipercholesterolemii. Saponiny obecne w nasionach kozieradki ograniczają wchłanianie lipoprotein o niskiej gęstości, a ich regularne przyjmowanie może obniżyć stężenie cholesterolu całkowitego, trójglicerydów, LDL oraz frakcji VLDL w surowicy krwi. Ponadto, saponiny wspomagają zachodzący w wątrobie proces przemiany cholesterolu do kwasów żółciowych i ich eliminację z organizmu. 

Sterole roślinne i rośliny oleiste

Sterole roślinne i stanole, określane również jako fitosterole, występują w nasionach roślin oleistych i wytłaczanych z nich olejach, a także w owocach, warzywach, orzechach i nasionach zbóż. Związki te charakteryzują się podobną do cząsteczek cholesterolu budową strukturalną, przez co zmniejszają jego wchłanianie w jelitach, co prowadzi do obniżenia poziomu cholesterolu w surowicy krwi. Skuteczność włączenia do codziennej diety fitosteroli jako niefarmakologicznego wsparcia leczenia hipercholesterolemii potwierdziły badania kliniczne, a ich regularne spożywanie pozwala obniżyć stężenie frakcji LDL nawet o około 10%.

Jednocześnie na rynku spożywczym dostępnych jest wiele margaryn czy produktów mlecznych, których regularne spożywanie według deklaracji producentów może wspomóc obniżenie poziomu cholesterolu. Produkty te swe właściwości zawdzięczają właśnie zawartym w składzie sterolom i stanolom roślinnym. Chociaż związki pochodzenia roślinnego mogą obniżać poziom cholesterolu, trudno odnaleźć w pełni wiarygodne, pochodzące z randomizowanych badań klinicznych, wyniki potwierdzające skuteczność fitosteroli w redukcji ryzyka wystąpienia zawału serca czy udaru niedokrwiennego mózgu. W tym miejscu warto podkreślić, że farmakoterapia statytnami nie tylko pozwala na obniżenie poziomu cholesterolu we krwi, ale także zmniejsza ryzyko wystąpienia incydentów sercowo-naczyniowych czy mózgowo-krążeniowych.

Babka płesznik

Babka płesznik jest rośliną pochodzącą z rejonu Morza Śródziemnego, a jej nasiona i łupiny są często wykorzystywane w celach medycznych. Duża zawartość błonnika sprawia, że roślina ta jest często polecana w leczeniu zaparć. Ponadto, obecne w nasionach polisacharydy nasion wiążą w jelitach cholesterol dostarczany wraz z pożywieniem i tym samym, przyczyniają się do zmniejszenia jego wchłaniania i regulacji poziomu we krwi. Wyniki badań wskakują, że włączenie do diety nasion i łupin babki płesznik pozwala na zmniejszenie poziomu frakcji lipoprotein o niskiej gęstości nawet o 12-15%.

Błonnik rozpuszczalny

Zwiększenie podaży w diecie błonnika, zwłaszcza rozpuszczalnego, jest szczególnie korzystne w kontekście obniżenia stężenia frakcji lipoprotein o niskiej gęstości LDL (tzw. złego cholesterolu), przy niezmiennym poziomie frakcji HDL (tzw. dobrego cholesterolu), co wymiernie pomaga zapobiegać chorobom układu krążenia. Błonnik rozpuszczalny, do którego zaliczyć można inulinę, pektyny, beta-glukany i frukto-oligosacharydy, można znaleźć w produktach spożywczych takich jak: owies i jęczmień, rośliny strączkowe, niektóre owoce (jabłka, śliwki i jagody borówki) oraz w niektórych warzywach jak np. marchew czy brokuł. 

Pozostałe sposoby obniżania poziomu cholesterolu

Istotny wpływ na poziom cholesterolu ma także struktura dostarczanych do organizmu lipidów. Wyniki badań wskazują bowiem, że wysoka podaż nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 przyczynia się do zmniejszenia stężenia trójglicerydów i cholesterolu całkowitego, co wymiernie ogranicza ryzyko chorób serca. Cennym źródłem kwasów omega-3 są tłuste ryby morskie, orzechy włoskie, awokado czy siemię lniane, które dostarcza również błonnika pokarmowego (zarówno rozpuszczalnego, jak i nierozpuszczalnego). Wspomagająco w leczeniu dyslipidemii stosowana jest także niacyna, czyli witamina B3, która co prawda nie może być traktowana jako alternatywa dla statyn, jednak jej przyjmowanie przyczynia się do wzrostu stężenie frakcji HDL, ograniczając ryzyko wystąpienia incydentów sercowo-naczyniowych. 

Poza opisanymi powyżej źródłami naturalnych substancji obniżających poziom cholesterolu we krwi należy pamiętać, że zasadniczy wpływ na poziom cholesterolu we krwi ma nasz styl życia i stosowana dieta, a także struktura dostarczanych do organizmu lipidów.

Nasz organizm jest w stanie zsyntetyzować niezbędną ilość cholesterolu, dlatego też kluczowe w leczeniu dyslipidemii jest ograniczenie podaży cholesterolu wraz z dietą, a poza farmakoterapią wspomaganą substancjami pochodzenia naturalnego równie istotne jest podejmowanie aktywności fizycznej i zmiana nawyków żywieniowych.

dr n. o zdrowiu Piotr Choręza