Menopauza - definicja i kryteria rozpoznawania

Menopauza jest terminem pochodzenia greckiego, którego oznaczał ostatnie prawidłowe krwawienie miesiączkowe w życiu kobiety. Arystoteles wskazywał, że moment ten występuje około 40-tego roku życia kobiety.  Medyczne zainteresowanie menopauzą wzrosło w połowie XIX wieku, zaś termin ten został wprowadzony do literatury w 1821 roku w publikacji „De la menopouse, ou de l’age critigue des femmes” autorstwa Charlesa de Gardanne’a. W latach 70-tych XX wieku powstało Międzynarodowe Towarzystwo Menopauzy, zaś w 1976 roku w Paryżu odbył się Pierwszy Międzynarodowy Kongres Menopauzy. Dane historyczne wskazują, że w przeszłości wiek, w którym u kobiet obserwowano objawy menopauzy był niższy niż obecnie.

Czym jest menopauza? Jakie są jej objawy i badania pomocne w monitorowaniu zmian zachodzących w organizmie kobiety w trakcie menopauzy?

Czym jest menopauza?

Menopauza nie jest chorobą czy stanem patologicznym; jest ona naturalnym etapem w życiu kobiety, poprzedzonym wieloletnim okresem aktywności rozrodczej. Menopauza to trwałe ustanie cykli menstruacyjnych w okresie 12 miesięcy, do którego dochodzi w następstwie stopniowego wygaszanie funkcji hormonalnej jajników. Wraz z wiekiem zmniejsza się liczba pęcherzyków Graafa w jajnikach, jednocześnie dochodzi do zmniejszenia aktywności komórek ziarnistych jajników odpowiedzialnych za wytwarzanie estradiolu i inhibiny. W wyniku braku hamowania gonadotropin przez estrogen i inhibinę, wzrasta poziom hormonu folikulotropowego (FSH) i hormonu luteinizującego (LH). Jednocześnie stężenie folikulotropiny jest zwykle wyższe niż poziom hormonu luteinizującego, który jest szybciej usuwany z krwi. W konsekwencji spadku poziomu estrogenu zaburzona zostaje oś podwzgórze–przysadka–jajniki, co prowadzi do niewydolności rozwoju endometrium przejawiającej się nieregularnymi cyklami menstruacyjnymi aż do ich całkowitego zatrzymania.

W Polsce termin „menopauza” bywa stosowany zamiennie z określeniami „przekwitanie” i „klimakterium” co jest prawidłowe, jeżeli odniesiemy się do objawów, jakie towarzyszą kobietom podczas zmian hormonalnych, jednak należy pamiętać, że w przypadku terminologii medycznej, menopauza oznacza ostatnią miesiączkę, a mediana wieku kobiet, w którym dochodzi do menopauzy to 51 lat.

Menopauza – kaskada zmian w organizmie kobiety

Menopauza nie stanowi jednorazowego wydarzenia, lecz obejmuje szereg stopniowych zmian zachodzących w organizmie kobiety. W tym kontekście wyróżnić można:

• Premenopauzę 

Jest to okres przejściowy pomiędzy pełną płodnością a menopauzą występujący około 40-ego roku życia kobiety. W tym czasie kobieta nie odczuwa żadnych zaburzeń hormonalnych, jednak wyniki badań laboratoryjnych mogą wskazać podwyższony poziom gonadotropin przysadkowych (FSH). Jedynymi namacalnymi dowodami zachodzących w organizmie zmian mogą być krótsze lub dłuższe okresy menstruacji, a także inna niż zazwyczaj objętość upławów.

• Perimenopauzę 

Jest to okres rozpoczynający się w piątej dekadzie życia, na krótko przed menopauzą i trwający do około roku po jej wystąpieniu. W tym czasie kobiety mogą obserwować tzw. objawy wypadowe (uderzenia gorąca, tzw. wary, nocne poty, zimne dreszcze, zawroty głowy, kołatanie serca, uczucie niepokoju), przedłużające się, obfite krwawienia czy skrócenie cykli menstruacyjnych, z których wiele jest bezowulacyjnych. Poziom estrogenów i progesteronu obniża się przy jednoczesnym wzroście stężenia gonadotropin przysadkowych (FSH i LH); szybko spada liczba pęcherzyków Graafa w jajnikach, zmniejsza się więc ilość receptorów dla gonadotropin i zanika wrażliwość jajników na stymulację przysadkową

• Menopauzę 

Pojęcie menopauzy oznacza ostatnie krwawienie menstruacyjne. Wiek kobiety, w którym występuje ostatnia miesiączka zależy od liczby pęcherzyków Graafa w jajnikach. Największa ich liczba występuje w życiu płodowym i maleje w miarę upływu lat. Stwierdzono, że Polki wchodzą w okres przekwitania dwa lata wcześniej niż kobiety z krajów wysoko uprzemysłowionych. Warto także pamiętać, że płodność kobiet zaczyna zmniejszać się już około 35-go roku życia. Jednocześnie menopauza zazwyczaj występuje nieco wcześniej u kobiet, które w okresie młodzieńczym dość późno przeżyły pokwitania i pierwszą miesiączkę. Czas wystąpienia menopauzy zależy także od czynników genetycznych, ogólnego stanu zdrowia i stylu życia, a pojawienie się menopauzy przyspieszają: niewłaściwa dieta, stres, nikotynizm, stosowanie leków obniżających poziom estrogenów, choroby przewlekłe jak: cukrzyca, choroby układu immunologicznego, przebyte leczenie onkologiczne czy zabieg usunięcia jajników.

• Okres postmenopauzalny 

W tym czasie krwawienia miesięczne już się nie pojawiają. Wyniki badań laboratoryjnych wskazują na wysoki poziom FSH i LH a znacznie obniżony poziom estrogenów i progesteronu.

Ponadto wyróżnić można: menopauzę sztuczną, w przebiegu której dochodzi do wygaśnięcia czynności jajników w następstwie wdrożonej chemio- lub radioterapii, rozwijającej się endometriozy, zaburzeń czynności przysadki mózgowej, chirurgicznego usunięcia jajników czy też bardzo złego ogólnego stanu zdrowia oraz menopauzę przedwczesną, o którejmówimyw przypadku wygaśnięcia czynności jajników przed 40 rokiem życia.

Menopauza – hormony i wskaźniki

Hormony są substancjami odpowiedzialnymi za liczne procesy biologiczne zachodzące w organizmie. W kontekście zdrowia prokreacyjnego decydującą rolę odgrywają hormony płciowe produkowane u kobiety w jajnikach: estrogeny i progesteron. Stymulują one rozwój pęcherzyków jajowych, owulację, jak również wzrost i redukcję błony śluzowej macicy. Ponadto estrogeny odpowiedzialne są za około 400 procesów fizjologicznych zachodzących w organizmie kobiety, między innymi rozwój drugorzędowych cech płciowych, ochronę układu sercowo-naczyniowego, prawidłowe uwapnienie kości, zapewnienie skórze odpowiedniej kondycji, przemiany białkowe, występowanie popędu płciowego.

Spadek poziomu hormonów płciowych prowadzi do zwiększonego wydzielania hormonów przez przysadkę mózgową, które mają za zadanie stymulować jajniki do produkowania hormonów płciowych na dotychczasowym poziomie. Są to: hormon folikulotropowy i hormon luteinizujący. Wzmożona produkcja tych hormonów prowadzi do zaburzenia równowagi hormonalnej, z jednej strony obserwuje się spadek stężenia hormonów płciowych, z drugiej zaś zwiększenie ilości stymulujących hormonów wydzielanych przez przysadkę mózgową, powoduje typowe dla okresu przekwitania dolegliwości.

Coraz częściej pojawiają się opinie, że przyczyną wielu dolegliwości nie jest niedobór estrogenów, ale właśnie gwałtowny spadek poziomu progesteronu – hormonu ciałka żółtego. W okresie klimakterium produkcja progesteronu spada niemal do zera, podczas gdy estrogeny nadal są produkowane, a więc dochodzi do zaburzenia równowagi estrogeny-progesteron, który według amerykańskiego lekarza Johna R. Lee może być bezpośrednią przyczyną wielu dolegliwości i odpowiada za występowanie objawów menopauzy.

Objawy menopauzy

Klimakterium jest naturalnym i nieuniknionym etapem w życiu kobiet, któremu zazwyczaj towarzyszy szerokie spektrum objawów, choć czasami występuje bez wcześniejszych zwiastunów. Należy pamiętać, że nie wszystkie dolegliwości występują u kobiet zawsze i w tym samym stopniu.

Wśród wczesnych objawów osłabienia funkcji hormonalnej jajników wymienić można:

• Nieregularne miesiączki

Po 40. roku życia jajniki stopniowo zmniejszają produkcję hormonów – najpierw progesteronu, a następnie estrogenów. W konsekwencji tych zmian coraz rzadziej występują cykle owulacyjne, przez co obniża się płodność kobiety. Brak owulacji i nieregularność cykli menstruacyjnych są często pierwszymi objawami okresu przekwitania. U części kobiet cykle ulegają skróceniu (np. menstruacja pojawia się co 3 tygodnie), podczas gdy u innych przeciwnie – trwają 40 czy nawet 60 dni. Czasem powracają do normalnej długości, żeby potem znowu się wydłużyć albo skrócić. Bywa, że nie kończą się po kilku dniach, tak jak to było do tej pory, lecz plamienia utrzymują się przez 10, 12, a nawet 14 dni. Często krwawienia są albo długie i skąpe, albo krótkie i wyjątkowo obfite

• Objawy wypadowe takie jak: uderzenia gorąca, czyli wary, nocne poty, często zlewne, zawroty głowy, podwyższenie temperatury ciała, napady kołatania serca, zaburzenia snu.

Na uderzenia gorąca, występujące zarówno w ciągu dnia jak i w nocy uskarża się około 85% kobiet. Odczuwane są one jako nagłe uczucie gorąca, głównie skoncentrowane w okolicy głowy i szyi. Dzieje się tak na skutek rozregulowania układu sterującego temperaturą ciała. Stąd pojawiające się znienacka fale gorąca. Gdy po chwili miną, wzrasta intensywność pocenia się, bo rozgrzany organizm „włącza” chłodzenie. Występować mogą także zaburzenia snu obejmujące zarówno trudności z zasypianiem, budzenie się w nocy i wcześnie rano, jak i niemożność ponownego zaśnięcia.

• Zaburzenia sfery psychicznej: bezsenność, pogorszenie pamięci, zmiany w zachowaniu, lęki, utrata libido, zaburzenia koncentracji uwagi, trudności w podejmowaniu decyzji, obniżenie napędu do działania, drażliwość, płaczliwość

Z kolei tzw. późnymi objawy klimakterium są:

1. zaburzenia gospodarki lipidowej i ustanie ochronnego wpływu estrogenów na ścianę naczyń krwionośnych, co powoduje wzrost ryzyka wystąpienia choroby wieńcowej,
2. zwiotczenie i zmiany zabarwienia skóry (bielactwo lub występowanie brązowych plam), zwiększone wypadanie włosów i łamliwość paznokci, często występuje hirsutyzm (męskie owłosienie twarzy) wskutek większej ilości androgenów w stosunku do estrogenów oraz zmniejszenie aktywności gruczołów potowych i łojowych,
3. zmiany zanikowe układu moczowo-płciowego oraz często występujące stany zapalne dróg moczowych; ponadto na skutek wiotczenia tkanek miednicy i obniżenia się macicy (tzw. wypadanie macicy) może wystąpić nietrzymanie moczu, jako wynik ucisku na pęcherz przez ten narząd; następuje także zanikanie tkanki gruczołowej sutków i zastępowanie jej przez tkankę tłuszczową, co jest przyczyną zmiany kształtu i jędrności piersi,
4. bolesność stawów i kości,
5. zanik tkanki kostnej, co często prowadzi do osteoporozy

Organizm kobiety wymaga dłuższego czasu by przystosować się do zmniejszonego poziomu hormonów płciowych, a sygnałem wskazującym, że zakończył się naturalny proces zmian hormonalnych jest ustąpienie nieprzyjemnych skutków ubocznych towarzyszących menopauzie.

Jak postępować w przebiegu menopauzy?

Menopauza to naturalny, proces, dlatego też niezwykle ważne jest zaakceptowanie zachodzących zmian i powstrzymanie się od walki o utrzymanie młodości za wszelką cenę. Należy jednak pamiętać, że w pierwsze objawy charakterystyczne dla menopauzy mogą być kliniczną manifestacją depresji czy problemów z tarczycą. Aby potwierdzić lub wykluczyć nadchodzącą menopauzę, konieczne jest oznaczenie we krwi poziomu hormonów. Ważne jest jednak by podczas badania można było określić fazę cyklu, co jest szczególnie istotne w interpretacji uzyskanych wyników. Obniżony poziom samego progesteronu nie świadczy o przekwitaniu, jednak niski progesteron i estradiol w dolnej granicy normy przy podwyższonym FSH sygnalizują zmniejszoną aktywność jajników. Wtedy też zaleca się konsultację z lekarzem ginekologiem-położnikiem, który po zebraniu wywiadu i przeprowadzeniu badania fizykalnego wskaże dalsze postępowanie diagnostyczne i/lub rozważy włączenie hormonalnej terapii zastępczej (HTZ). Wśród badań laboratoryjnych, których wykonanie zaleca się kobietom w okresie okołomenopauzalnym wymienić można:

1. oznaczenie poziomu hormonów tarczycy: TSH, FT3, FT4,
2. profil lipidowy (cholesterol całkowity, poziom trójglicerydów oraz lipoprotein o wysokiej (HDL) i niskiej gęstości (LDL),
3. morfologię krwi,
4. badania laboratoryjne pomagające ocenić czynność wątroby i nerek (AlAT, AspAT, GGTP, kreatynina) konieczne przed włączeniem hormonalnej terapii zastępczej – zaburzenia ze strony tych układów zwalniają metabolizm estrogenów, przez co zwiększają ich stężenie we krwi.

Badania dedykowane kobietom w okresie okołomenopauzalnym zgrupowano także w specjalistyczne pakiety uwzględniające diagnostykę hormonalną – podstawowy i rozszerzony, ale także oceniające ryzyko sercowo-naczyniowe.

Jeśli u kobiety występują czynniki ryzyka lub objawy cukrzycy, lekarz może zlecić również oznaczenie stężenia glukozy we krwi. Jednocześnie w celu złagodzenie uderzeń gorąca, nadmiernej potliwości i drażliwości zaleca się suplementacje produktów zawierających fitoestrogeny, czyli roślinne analogi strukturalne estrogenów. Produktami spożywczymi bogatymi w te związki są: soja (i jej przetwory mleko sojowe, kiełki soi itp.) i siemię lniane (np. pieczywo z siemieniem lnianym). Pomocne mogą okazać się także zioła: pluskwica, która zmniejsza uderzenia gorąca, głóg wzmacniający serce, szałwia i jemioła, które zmniejszają potliwość.

Pytania i odpowiedzi

1. Czy aktywność fizyczna może pomóc w poprawie równowagi hormonalnej?

Menopauza przebiega mniej burzliwie nawet u tych kobiet, które podejmowały regularną aktywność fizyczną przed wystąpieniem objawów klimakterium. Szczególnie godna polecenia jest tzw. joga hormonalna pobudzająca gruczoły endokrynne. Zajęcia te cieszą się coraz większą popularnością i znajdują się w ofercie wielu ośrodków jogi i klubów fitness.

Jednocześnie nie należy za wszelką cenę dążyć do utrzymania doskonałej formy. Gdy organizm sygnalizuje przemęczenie, trzeba pozwolić mu się zregenerować, biorąc parę dni urlopu, a jeden długi urlop w ciągu roku warto podzielić na kilka krótszych.

2. Jak menopauza wpływa na elastyczność skóry i procesy starzenia?

Zmiany hormonalne związane z menopauzą istotnie wpływają na kondycję skóry, przyczyniając się do zmniejszenia elastyczności i przyspieszonego starzenia. W następstwie spadku poziomu estrogenów obserwuje się zmniejszenie produkcji kolagenu i elastyny, szczególnie w okresie okołomenopauzalnym, co powoduje, że skóra staje się cieńsza, mniej nawilżona i bardziej podatna na zmarszczki.

3. Jak zmiany hormonalne w trakcie menopauzy wpływają na metabolizm cukrów i tłuszczów?

W okresie menopauzy dochodzi do zmian w metabolizmie węglowodanów i lipidów, co może prowadzić do przyrostu masy ciała i zmian w rozkładzie tkanki tłuszczowej. Zmniejszenie poziomu estrogenów wpływa na metabolizm cukrów, powodując, że są one odkładane w postaci tłuszczu, szczególnie w okolicy brzucha. Dodatkowo, zwalnianie przemiany materii i zmiana preferencji żywieniowych również przyczyniają się do problemów z wagą.