Gronkowiec skórny – jak go rozpoznać?

Gronkowiec skórny jest bakterią bytującą na skórze człowieka i towarzyszy mu przez całe życie wspierając jego wrodzone mechanizmy odporności. Istnieje jednak druga strona jego natury, o której dzięki postępom medycyny dowiadujemy się coraz więcej. Jakie zakażenia wywołuje gronkowiec skórny? Jak go rozpoznać i czy należy się go obawiać?

Gronkowiec skórny – co to jest?

Gronkowiec skórny (łac. Staphylococcus epidermidis, S. epidermidis) to bakteria zaliczania do ziarenkowców gram-dodatnich, które w preparatach mikroskopowych tworzą charakterystyczne układy, tzw. grona – stąd nazwa gronkowce. Są to w większości organizmy względnie beztlenowe, czyli mogą się rozwijać zarówno w warunkach tlenowych, jak i beztlenowych. 

S. epidermidis należy do grupy gronkowców koagulazoujemnych (ang. CoNS – coagulase negative staphylococci). Podział gronkowców na 2 grupy – koagulazododatnie i koagulazoujemne wynika ze zdolności wykrzepiania osocza (dodatnia próba na koagulazę) lub jej braku (ujemna próba na koagulazę). Przedstawicielem gronkowców koagulazododatnich jest gronkowiec złocisty (łac. Staphylococcus aureus).

Gronkowiec skórny jest podstawowym elementem mikrobioty skóry człowieka, przyczyniając się m.in. do utrzymania homeostazy (stanu równowagi organizmu). Występuje w miejscach wilgotnych o wyższej temperaturze, do których należą np. okolice pod pachami, pod kolanami, w pachwinach, pomiędzy palcami, w fałdzie pośladkowym i w okolicy pępka. Preferuje również obszary z dużą ilością gruczołów łojowych, np. czoło, zewnętrzny kanał słuchowy, potylicę. U osób zdrowych kolonizuje także jamę nosową. Ze względu na zdolność przeżycia zarówno w atmosferze tlenowej, jak i beztlenowej, można go znaleźć na powierzchni skóry, a także w mieszkach włosowych. Błony śluzowe, np. gardła czy dróg rodnych, również charakteryzują się obecnością tego drobnoustroju.

Gronkowiec skórny u dzieci

S. epidermidis jest jednym z pierwszych drobnoustrojów, z jakimi ma kontakt noworodek, stąd domysły na temat jego ważnego wpływu na kształtowanie się układu immunologicznego u dziecka. Kontakt z bakteriami w czasie porodu stanowi swego rodzaju przygotowanie na zetknięcie się z kolejnymi mikroorganizmami na dalszych etapach życia. Gronkowce mogą w kolejnych dniach życia dziecka przedostawać się do jelita niemowlęcia ze skóry matki w czasie karmienia oraz wraz z mlekiem, w którym stanowią przeważającą grupę drobnoustrojów.

Gronkowiec skórny u dzieci zdrowych nie jest zazwyczaj zagrożeniem. W przypadku wcześniaków jest jednym z czynników ryzyka rozwoju sepsy.

Gronkowiec skórny na twarzy

Obok Demodex folliculorum, Bacillus oleronius i Cutibacterium acnes, gronkowiec skórny jest wymieniany jako jedna z przyczyn trądziku różowatego (łac. Acne rosacea) oraz trądziku pospolitego. Z jednej strony jego rola polega m.in. na wydzielaniu bakteriocyn – substancji, które chronią skórę przed zasiedleniem jej przez gronkowca złocistego. Z drugiej strony, w sytuacji nadmiernego namnażania się na skórze twarzy, gronkowiec skórny może w zbyt dużym stopniu stymulować układ immunologiczny poprzez wydzielanie białek, a to z kolei prowadzi do rozwoju lub zaostrzenia stanu zapalnego. 

Inne choroby skóry, z którymi potencjalnie może być związany gronkowiec skórny to atopowe zapalenie skóry, łupież i łojotokowe zapalenie skóry. Jego rola w patogenezie wymienionych chorób nie została jednak jeszcze do końca poznana.

Gronkowiec skórny – objawy zakażenia

Gronkowce koagulazoujemne nie wywołują zwykle chorób u osób zdrowych, są zaś niebezpieczne u pacjentów z obniżoną odpornością m.in.: 

• wcześniaków (sepsa noworodków o niskiej masie urodzeniowej),
• biorców przeszczepów (szczególnie szpiku kostnego),
• osób poddanych chemioterapii w leczeniu nowotworów (uszkodzenie śluzówek w wyniku chemioterapii),
• u chorych dializowanych otrzewnowo.

Trądzik różowaty, za którego odpowiedzialny jest gronkowiec skórny, objawia się wystąpieniem rumienia, który obejmuje zwykle środkową część twarzy i nie ma wyraźnej granicy. Dodatkowo mogą pojawić się zmiany grudkowo-krostkowe.

W przebiegu trądziku pospolitego obserwuje się występowanie łojotoku, zaskórników, zapalnych nacieków, krost i grudek. Następstwem głębokich wykwitów z naciekiem zapalnym często jest obecność blizn typu ice-pick.

📌 Sprawdź e-Pakiet – monitorowanie leczenia trądziku

Za najważniejszy czynnik sprzyjający zakażeniu gronkowcem skórnym uważa się obecność ciała obcego, np. cewnika czy endoprotezy, dlatego infekcje wywołane tym drobnoustrojem dotyczą w zdecydowanej większości pacjentów szpitalnych. Czynnikiem o największym znaczeniu dla patogenności S. epidermidis jest wytwarzanie zewnątrzkomórkowego śluzu ułatwiającego przyklejanie się do powierzchni materiałów, co z kolei prowadzi do wytwarzania tzw. biofilmu. Powstanie tej struktury znacznie komplikuje leczenie, m.in. ze względu na utrudnioną penetrację antybiotyku do miejsca zakażenia oraz możliwość rozprzestrzeniania się komórek bakterii do odległych tkanek wskutek odrywania się fragmentów biofilmu i transportowania ich wraz z krwią.

Diagnostyka gronkowca skórnego w gabinecie lekarza

Diagnostyka gronkowca skórnego jest przeprowadzana przez lekarza na podstawie wywiadu, objawów klinicznych oraz wyników badań laboratoryjnych. Istotne jest również wykluczenie innych jednostek chorobowych. Badaniem o dużym znaczeniu jest posiew mikrobiologiczny dostarczający informacji o bakteryjnym czynniku etiologicznym zakażenia oraz możliwych opcjach leczenia w postaci dostępnych antybiotyków. Na podstawie zebranych informacji lekarz podejmuje decyzję, jaką terapię należy zastosować. 

Diagnostyka gronkowca skórnego w laboratorium

Wśród etapów badania mikrobiologicznego wyróżniamy:

• posiew materiału na odpowiednie podłoża mikrobiologiczne,
• identyfikację czynnika etiologicznego,
• wykonanie antybiogramu (lekowrażliwości) oraz określenie ewentualnych mechanizmów oporności na antybiotyki.

W diagnostyce i różnicowaniu gronkowca skórnego z innymi bakteriami pomocne są:

• morfologia kolonii na określonych podłożach mikrobiologicznych: kolonie małe, białoszare, bez strefy hemolizy – różnicowanie z S. aureus oraz innymi gronkowcami koagulazoujemnymi;
• brak rozkładu mannitolu na podłożu zawierającym tę substancję – różnicowanie z S. aureus oraz innymi gronkowcami koagulazoujemnymi;
• wygląd komórek w preparatach mikroskopowych: komórki o kulistym kształcie, barwiące się na kolor fioletowy (Gram-dodatnie) tworzące charakterystyczne układy przypominające grona – różnicowanie z innymi grupami bakterii na podstawie kształtu i układu komórek oraz budowy ściany komórkowej;
• test wykrywający obecność koagulazy: brak reakcji u gronkowca skórnego (wynik ujemny) – możliwość różnicowania m.in. z S. aureus;
• zdolność do wzrostu zarówno w warunkach tlenowych, jak i beztlenowych – różnicowanie z innymi grupami bakterii na podstawie zdolności wzrostu w określonej atmosferze.

Jeszcze do niedawna S. epidermidis był uważany jako składnik mikrobiomu bez żadnego znaczenia klinicznego, który odpowiadał jedynie za zanieczyszczenia próbek na posiew. Niezmiennie jest przyczyną ok. 70-80% kontaminacji spowodowanych niewłaściwym pobraniem materiału. Może być jednak istotnym czynnikiem etiologicznym zakażeń u pacjentów z grup ryzyka.

Gronkowiec skórny – jakie badania wykonać?

W przypadku wystąpienia objawów sugerujących zakażenie lekarz zleca pobranie materiału z miejsca objętego procesem chorobowym i opracowanie go w laboratorium mikrobiologicznym. Wśród materiałów diagnostycznych można wyróżnić:

• krew – pobierana w przypadku podejrzenia bakteriemii lub sepsy,
• fragment cewnika naczyniowego – przy podejrzeniu zakażenia odcewnikowego krwi,
• wymazy, np. z rany pooparzeniowej, głębokich ran chirurgicznych,
• wymazy z nosa – pomocne w ocenie nosicielstwa,
• wszelkiego rodzaju ciała obce, np.  wszczepy, endoprotezy – zakażenia tego typu materiałów są częste u pacjentów ortopedycznych czy kardiochirurgicznych, ze względu na zdolność gronkowców do tworzenia biofilmu na takich powierzchniach.

Gronkowiec skórny – leczenie

Leczenie zakażeń gronkowcowych opiera się głównie na zastosowaniu antybiotyków. Taka terapia może okazać się nieskuteczna w przypadku zakażeń endoprotez czy implantów. W celu eliminacji czynnika etiologicznego często konieczne jest całkowite usunięcie zakażonego ciała obcego.

Innym problemem jest łatwość nabywania genów oporności na antybiotyki. Na szczególną uwagę zasługuje oporność na metycylinę uniemożliwiającą zastosowanie prawie wszystkich antybiotyków beta-laktamowych, które są powszechnie stosowane ze względu na ich szerokie spektrum aktywności, mechanizm działania oraz niską toksyczność. Niemożność ich użycia znacznie utrudnia leczenie, zmuszając klinicystów do stosowania antybiotyków, które potencjalnie mogą mieć więcej działań niepożądanych.

Leczenie trądziku, oprócz zastosowania odpowiednich leków, opiera się również na stosowaniu odpowiedniej diety, właściwej pielęgnacji skóry oraz unikaniu stresu.

Mgr Kornelia Szponar 
Diagnosta laboratoryjny