Hemofilia − na czym polega? Sprawdź, jak ją wykryć

Hemofilia to jedna z najbardziej znanych chorób układu krzepnięcia krwi, która przez wiele lat kojarzyła się głównie z krwawieniami u chłopców z rodzin królewskich. Dlaczego akurat u chłopców? Ponieważ jest to choroba genetyczna sprzężona z płcią, a konkretnie z chromosomem X. Hemofilia nie przeszła do historii wraz z panującymi dynastiami. W rzeczywistości hemofilia jest nadal poważnym schorzeniem, które dotyka wielu osób na całym świecie – zarówno dzieci, jak i dorosłych.

Hemofilia – co to jest?

Hemofilia to wrodzone zaburzenie krzepnięcia krwi, które polega na braku lub znacznym niedoborze jednego z białek odpowiedzialnych za fizjologiczne tamowanie krwawień, tzw. czynników krzepnięcia. W efekcie, krwawienie trwa dłużej niż normalnie, a nawet niewielkie urazy mogą prowadzić do poważnych krwotoków.

Hemofilia typu A i typu B

Aby zrozumieć hemofilię, warto najpierw wyjaśnić, czym jest proces krzepnięcia. W naszym organizmie, gdy dochodzi do uszkodzenia naczynia krwionośnego (np. skaleczenia), uruchamia się skomplikowana reakcja łańcuchowa – tzw. kaskada krzepnięcia – w której uczestniczą różne białka (czynniki krzepnięcia). Dzięki ich współdziałaniu powstaje skrzep, który tamuje krwawienie. Jeśli któregoś z tych czynników brakuje – cały proces zostaje zaburzony.

W hemofilii ten brak prowadzi do trudności z zatrzymaniem krwawienia. W zależności od nasilenia niedoboru czynnika krzepnięcia, hemofilia może przebiegać łagodnie, umiarkowanie lub ciężko. W cięższych przypadkach krwawienia mogą być samoistne – czyli pojawiać się bez żadnego urazu, a najczęściej lokalizują się w stawach i mięśniach.

Hemofilia nie jest chorobą zakaźną – nie można się nią zarazić. Jest chorobą genetyczną – co oznacza, że jej przyczyna jest obecna od urodzenia, zakodowana w materiale genetycznym i wynika z mutacji w konkretnym genie. Mówiąc o hemofilii, najczęściej wyróżniamy jej dwa główne typy, różniące się przyczyną molekularną, czyli tym, którego konkretnie czynnika brakuje w procesie krzepnięcia:

• Hemofilię typu A – niedobór czynnika VIII

Najczęstsza postać hemofilii, stanowiąca około 80–85% wszystkich przypadków.

Przyczyną jest niedobór lub wadliwe działanie czynnika VIII – białka odpowiedzialnego za aktywację kolejnych etapów kaskady krzepnięcia.

Objawy pojawiają się zwykle w dzieciństwie i mogą obejmować: częste siniaki, przedłużone krwawienia po urazach lub zabiegach, a w ciężkich postaciach – krwawienia samoistne (np. do stawów – tzw. hemartrozy).

• Hemofilię typu B – niedobór czynnika IX (choroba Christmasa)

Stanowi około 15–20% przypadków. Wynika z niedoboru czynnika IX – kolejnego białka biorącego udział w kaskadzie krzepnięcia.

Objawy kliniczne są praktycznie identyczne jak w hemofilii A, co oznacza, że bez badań laboratoryjnych trudno je odróżnić. Nazwa „choroba Christmasa” pochodzi od nazwiska pierwszego opisanego przypadku – pięcioletniego wówczas pacjenta– Stephena Christmasa.

Hemofilia – przyczyny, dziedziczenie

Hemofilia jest chorobą o podłożu genetycznym, co oznacza, że jest spowodowana zmianami w genach, dziedziczonych od rodziców. Fundamentalną rolę w dziedziczeniu hemofilii odgrywają chromosomy płci, a konkretnie chromosom X. Geny odpowiedzialne za produkcję czynnika VIII (którego niedobór objawia się jako   w hemofilia typu A) oraz czynnika IX (którego niedobór objawia się jako   hemofilia typu B) znajdują się właśnie na chromosomie X. To dlatego sposób dziedziczenia hemofilii jest specyficzny i często dotyka głównie mężczyzn.

Pamiętajmy, że kobiety mają dwa chromosomy X (XX), a mężczyźni mają jeden chromosom X i jeden chromosom Y (XY).

Kobieta, która odziedziczy jeden uszkodzony gen na jednym ze swoich chromosomów X, a drugi chromosom X ma prawidłowy gen – jest zazwyczaj nosicielką choroby. Często nie wykazuje żadnych objawów lub ma objawy bardzo łagodne. Dzieje się tak, ponieważ prawidłowy gen na drugim chromosomie X zazwyczaj wystarcza do produkcji odpowiedniej ilości czynnika krzepnięcia. Jednakże, nosicielka może przekazać uszkodzony gen swoim dzieciom.

Mężczyzna posiada tylko jeden chromosom X. Jeśli odziedziczony od matki chromosom X posiada uszkodzony gen czynnika VIII lub IX, to z powodu braku prawidłowej kopii X (drugi chromosom płciowy to Y), taki mężczyzna dotknięty jest niedoborem czynnika VIII. Zakres niedoboru determinuje nasilenie objawów hemofilii. W rezultacie u mężczyzny z mutacją genu czynnika VIII zawsze dochodzi do ujawnienia się hemofilii.  Ojciec z hemofilią przekazuje swój chromosom X z uszkodzonym genem wszystkim córkom, czyniąc je nosicielkami (ponieważ synowie dziedziczą od ojca chromosom Y).

Warto wiedzieć, że hemofilia nie zawsze jest dziedziczona od rodziców. W około 30% przypadków może dojść do nowej mutacji genetycznej w genie czynnika VIII lub IX u danego osobnika. W takich przypadkach, mimo że matka nie była nosicielką, a ojciec nie chorował na hemofilię, a to jednak u dziecka wystąpiła choroba na skutek spontanicznej zmiany w materiale genetycznym.

Chociaż hemofilia jest częściej diagnozowana u mężczyzn kobiety również mogą chorować na hemofilię. Dzieje się tak w przypadku dziedziczenia uszkodzonych genów zarówno od matki, jak i od ojca.

Hemofilia – objawy

Objawy hemofilii zależą przede wszystkim od stopnia niedoboru czynnika krzepnięcia w organizmie. Wyróżniamy trzy główne kategorie ciężkości hemofilii:

• Hemofilia ciężka – aktywność czynnika krzepnięcia poniżej 1% normy. U tych osób często dochodzi do spontanicznych krwawień, czyli krwawień występujących bez wyraźnej przyczyny, a także do poważnych krwotoków po nawet niewielkich urazach.
• Hemofilia umiarkowana –– aktywność czynnika krzepnięcia od 1% do 5% normy. U tych pacjentów spontaniczne krwawienia zdarzają się rzadziej, ale krwawienia po urazach, zabiegach chirurgicznych czy ekstrakcjach zębów są przedłużone i mogą być obfite.
• Hemofilia łagodna – aktywność czynnika krzepnięcia od 5% do 40% normy. Osoby z łagodną hemofilią mogą przez wiele lat nie być świadome swojej choroby, ponieważ krwawienia występują zwykle tylko po poważniejszych urazach lub zabiegach chirurgicznych.

Najczęstsze objawy hemofilii przedstawiono w Tabeli 1.

Tabela 1. Objawy hemofilii

Objawy u niemowląt i małych dzieci:

• nietypowe siniaki w miejscach niedostępnych dla urazów (np. na plecach);
• obrzęki i bolesność stawów przy raczkowaniu lub nauce chodzenia;
• krwawienia po szczepieniach (np. po wkłuciach domięśniowych);
• krwawienia z jamy ustnej przy ząbkowaniu.

Hemofilia – jakie badania wykonać?

Badania diagnostyczne w głównej mierze opierają się na badaniach laboratoryjnych krwi. Lekarz przeprowadza szczegółowy wywiad oraz badanie fizykalne pacjenta, natomiast w celu potwierdzenia choroby najczęściej zleca takie badania laboratoryjne jak:

• morfologia podstawowa krwi (ocena płytek krwi),
• czas protrombinowy (PT),
• czas częściowej tromboplastyny po aktywacji (APTT) – zazwyczaj wydłużony w hemofilii,
• oznaczenie aktywności czynnika VIII (dla hemofilii A),
• oznaczenie aktywności czynnika IX (dla hemofilii B).

Hemofilia – badanie genetyczne

W niektórych przypadkach wykonuje się również badania genetyczne, które mają na celu identyfikację konkretnej mutacji (najczęściej mutacji intronu 22) w genie F8 (dla czynnika VIII) lub genie F9 (dla czynnika IX). Analiza genetyczna pozwala jednoznacznie potwierdzić dziedziczną postać choroby, co jest szczególnie istotne w przypadku osób z niejednoznacznymi wynikami badań czynników krzepnięcia, noworodków z rodzin obciążonych hemofilią lub kobiet, które mogą być nosicielkami.

Hemofilia – leczenie

Czy hemofilia jest uleczalna? Obecnie hemofilia nie jest uleczalna. Dostępne metody leczenia skupiają się na zapobieganiu i leczeniu krwawień oraz minimalizowaniu powikłań choroby, umożliwiając pacjentom prowadzenie aktywnego życia.

Leczenie polega głównie na uzupełnianiu brakującego czynnika krzepnięcia – profilaktycznie lub „na żądanie” (czyli w odpowiedzi na krwawienie). W ostatnich latach pojawiły się też terapie genowe, które oferują nadzieję na trwałe efekty, jednak są jeszcze w fazie wdrażania i nie są powszechnie dostępne.