Choroby tarczycy: Nadczynność i niedoczynność

Choroby tarczycy, takie jak nadczynność i niedoczynność, należą do najczęstszych zaburzeń hormonalnych i mogą znacząco wpływać na funkcjonowanie całego organizmu. Tarczyca, produkująca hormony T3 i T4, reguluje metabolizm, pracę układu nerwowego, sercowo-naczyniowego i termoregulację. Zarówno nadmiar, jak i niedobór tych hormonów prowadzą do charakterystycznych objawów klinicznych, których wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie mają kluczowe znaczenie dla jakości życia pacjenta.

Choroby tarczycy – rodzaje

Choroby autoimmunologiczne to schorzenia, w których układ odpornościowy błędnie rozpoznaje własne tkanki jako obce i atakuje je. Mimo że dokładne mechanizmy powstawania tych chorób nie są w pełni poznane, wiadomo, że istotną rolę odgrywają czynniki genetyczne, środowiskowe oraz hormonalne.

Choroby autoimmunologiczne tarczycy są wynikiem nieprawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego, który kieruje swoje działanie przeciwko komórkom tego gruczołu, prowadząc do ich uszkodzenia i zaburzeń funkcji.

Nadczynność i niedoczynność tarczycy to dwa odrębne zaburzenia endokrynologiczne, które dotyczą nieprawidłowego funkcjonowania gruczołu tarczowego i prowadzą do istotnych odchyleń w zakresie stężeń hormonów tarczycowych w organizmie. W przypadku nadczynności tarczycy dochodzi do nadmiernej syntezy i wydzielania hormonów – trójjodotyroniny (T3) oraz tyroksyny (T4), natomiast niedoczynność tarczycy wiąże się z ich niedoborem. Różnice te wynikają z odmiennych mechanizmów patofizjologicznych, przyczyn i przebiegu klinicznego, co wymaga zróżnicowanego podejścia diagnostycznego i terapeutycznego.

Tarczyca to niewielki, ale wysoce ukrwiony gruczoł dokrewny, zlokalizowany w przednio-dolnej części szyi, zbudowany z dwóch płatów połączonych cieśnią, co nadaje jej charakterystyczny kształt przypominający motyla. Gruczoł ten odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu homeostazy ustrojowej, przede wszystkim poprzez syntezę i sekrecję hormonów T3 i T4. Hormony te oddziałują na niemal wszystkie komórki organizmu, regulując podstawową przemianę materii, termogenezę, pracę układu sercowo-naczyniowego, nerwowego oraz funkcjonowanie przewodu pokarmowego i mięśni szkieletowych.

Czynność wydzielnicza tarczycy pozostaje pod kontrolą osi podwzgórze–przysadka–tarczyca. Wydzielanie hormonów T3 i T4 jest stymulowane przez hormon tyreotropowy (TSH), produkowany przez przedni płat przysadki mózgowej. Wzajemne zależności między tymi strukturami opierają się na mechanizmie ujemnego sprzężenia zwrotnego: zwiększone stężenie hormonów tarczycy we krwi hamuje syntezę i wydzielanie TSH, natomiast ich niedobór skutkuje jego wzrostem, co wtórnie pobudza tarczycę do intensyfikacji produkcji T3 i T4.

Zaburzenia w funkcjonowaniu tej osi mogą wynikać z różnych przyczyn, w tym procesów zapalnych (np. autoimmunologiczne zapalenie tarczycy), zmian rozrostowych (guzy łagodne lub złośliwe), zaburzeń immunologicznych, a także niedoborów jodu lub nieprawidłowej regulacji hormonalnej ze strony przysadki lub podwzgórza. Konsekwencją jest nadprodukcja lub niedobór hormonów tarczycowych, co wywołuje szereg objawów klinicznych – od nasilonego metabolizmu, utraty masy ciała i nadpobudliwości w nadczynności, po spowolnienie procesów metabolicznych, przyrost masy ciała i senność w niedoczynności. Właściwe różnicowanie tych stanów oraz wdrożenie odpowiedniego leczenia ma zasadnicze znaczenie dla przywrócenia równowagi hormonalnej i poprawy jakości życia pacjenta.

W przypadku niedoczynności tarczycy najczęstszą chorobą autoimmunologiczną jest choroba Hashimoto. Polega ona na produkcji przeciwciał skierowanych przeciwko enzymom niezbędnym do syntezy hormonów tarczycy, co skutkuje stopniowym zanikiem czynności gruczołu i niedoborem hormonów.

Natomiast nadczynność tarczycy najczęściej wynika z choroby Gravesa-Basedowa, w której organizm wytwarza przeciwciała pobudzające tarczycę do nadmiernej produkcji hormonów, prowadząc do nadczynności.

Choroby tarczycy – objawy

Objawy chorób tarczycy są zróżnicowane i często niespecyficzne, co może utrudniać ich rozpoznanie we wczesnym etapie. Zaburzenia czynności tarczycy wpływają na funkcjonowanie niemal wszystkich układów organizmu – od sercowo-naczyniowego po nerwowy – dlatego ich manifestacje mogą być mylnie przypisywane innym schorzeniom. W zależności od tego, czy mamy do czynienia z nadczynnością, czy niedoczynnością tarczycy, dominują objawy związane z przyspieszeniem lub spowolnieniem metabolizmu.

Objawy nadczynności tarczycy (hipertyreozy)

Nadczynność tarczycy to stan, w którym dochodzi do nadmiernej produkcji hormonów tarczycowych (T3 i T4), co skutkuje przyspieszeniem metabolizmu i pobudzeniem układów organizmu.

Objawy ogólnoustrojowe i metaboliczne:

• Utrata masy ciała mimo prawidłowego lub zwiększonego apetytu
• Nietolerancja ciepła, uczucie gorąca
• Nadmierna potliwość
• Wzmożone pragnienie

Objawy neurologiczne i psychiatryczne:

• Drażliwość, labilność emocjonalna
• Niepokój, uczucie napięcia
• Bezsenność
• Drżenie rąk
• Zmniejszona tolerancja stresu
• Zaburzenia koncentracji

Objawy sercowo-naczyniowe:

• Kołatanie serca
• Tachykardia (przyspieszona akcja serca, często powyżej 100 uderzeń/min)
• Wzrost ciśnienia skurczowego
• Duszność wysiłkowa

Objawy ze strony przewodu pokarmowego:

• Zwiększona częstość wypróżnień (nawet biegunki)
• Bóle brzucha

Objawy mięśniowo-szkieletowe:

• Osłabienie mięśni, zwłaszcza proksymalnych (np. trudność we wstawaniu z krzesła)
• Spadek masy mięśniowej

Objawy dermatologiczne i okulistyczne:

• Cienka, wilgotna, ciepła skóra
• Wypadanie włosów
• U pacjentów z chorobą Gravesa-Basedowa: wytrzeszcz oczu, obrzęk powiek, światłowstręt

Objawy endokrynologiczne i rozrodcze:

• Zaburzenia miesiączkowania (skąpe lub nieregularne miesiączki)
• Spadek libido
• Ginekomastia (u mężczyzn, rzadko)

Objawy niedoczynności tarczycy (hipotyreozy)

Niedoczynność tarczycy to stan niedoboru hormonów T3 i T4, co prowadzi do spowolnienia procesów metabolicznych i zaburzeń funkcjonowania wielu układów organizmu.

Objawy ogólnoustrojowe i metaboliczne:

• Przyrost masy ciała mimo braku wzrostu apetytu
• Nietolerancja zimna, uczucie zimna
• Przewlekłe zmęczenie
• Spowolnienie psychoruchowe
• Uczucie senności, nadmierna potrzeba snu

Objawy neurologiczne i psychiatryczne:

• Zaburzenia pamięci i koncentracji („mgła mózgowa”)
• Obniżenie nastroju, depresja
• Spowolnienie mowy i myślenia
• Osłabienie odruchów ścięgnistych (zwłaszcza opóźniony odruch skokowy)

Objawy sercowo-naczyniowe:

• Bradykardia (zwolniona akcja serca)
• Obniżone ciśnienie tętnicze
• Nietolerancja wysiłku
• Zwiększone ryzyko miażdżycy

Objawy ze strony przewodu pokarmowego:

• Zaparcia
• Wzdęcia
• Uczucie pełności po posiłkach

Objawy mięśniowo-szkieletowe:

• Sztywność mięśni i stawów
• Bóle mięśni i osłabienie
• Kurcze mięśniowe

Objawy dermatologiczne i okulistyczne:

• Sucha, zimna, szorstka skóra
• Wypadanie włosów, łamliwość paznokci
• Obrzęk twarzy i powiek (obrzęk śluzowaty)
• Bladość skóry

Objawy endokrynologiczne i rozrodcze:

• Zaburzenia miesiączkowania (często obfite, nieregularne)
• Niepłodność
• Spadek libido
• U kobiet w ciąży: ryzyko poronień, hipotrofii płodu, przedwczesnego porodu

Choroby tarczycy – nadczynność

Nadczynność tarczycy (hipertyreoza) to zaburzenie hormonalne, w którym gruczoł tarczowy wytwarza i uwalnia do krwiobiegu nadmierne ilości hormonów: trijodotyroniny (T3) oraz tyroksyny (T4). Skutkiem tego jest przyspieszenie procesów metabolicznych w całym organizmie, co prowadzi do wystąpienia szeregu objawów klinicznych, takich jak utrata masy ciała, kołatanie serca, drażliwość czy nadmierna potliwość.

Warto przeczytać: https://diag.pl/pacjent/artykuly/badania-hormonalne-kobiet-kiedy-i-jak-je-wykonac/

W warunkach prawidłowych produkcja hormonów tarczycy jest ściśle regulowana przez przysadkę mózgową, która wydziela hormon tyreotropowy (TSH). W nadczynności tarczycy mechanizm ten ulega zaburzeniu – stężenie TSH jest zwykle obniżone, a poziom hormonów tarczycy znacząco wzrasta.

Najczęstsze przyczyny nadczynności tarczycy

W Polsce do głównych przyczyn nadczynności tarczycy należą:

• Choroba Gravesa-Basedowa – przewlekła choroba o podłożu autoimmunologicznym, w której organizm wytwarza przeciwciała (TRAb) stymulujące tarczycę do nadmiernej produkcji hormonów. Chorobie tej może towarzyszyć oftalmopatia (wytrzeszcz oczu, obrzęk powiek).
• Wole guzkowe toksyczne lub pojedynczy guzek toksyczny – zmiany guzkowe w obrębie tarczycy, które autonomicznie produkują hormony niezależnie od kontroli przysadki mózgowej. Często występują u osób starszych i w regionach o niedoborze jodu.
• Podostre zapalenie tarczycy (choroba de Quervaina) – przejściowy stan zapalny tarczycy, najczęściej o podłożu wirusowym, który prowadzi do czasowego uwolnienia dużych ilości hormonów.
• Poporodowe zapalenie tarczycy – zaburzenie występujące u kobiet w ciągu kilku miesięcy po porodzie, przebiegające fazowo: nadczynność może przejściowo poprzedzać niedoczynność.

Rzadziej przyczyną nadczynności mogą być: nadmiar jodu w diecie lub lekach (np. amiodaron), gruczolaki przysadki wydzielające TSH czy nowotwory tarczycy.

Epidemiologia nadczynności tarczycy

Nadczynność tarczycy należy do najczęstszych chorób endokrynologicznych. Szacuje się, że w Polsce dotyczy ona około 1–2% dorosłej populacji, z czego zdecydowaną większość stanowią kobiety – nawet do 8 razy częściej niż mężczyźni. Częstość występowania wzrasta z wiekiem, szczególnie w przypadku guzków toksycznych.

Choroby tarczycy – niedoczynność

Niedoczynność tarczycy (hipotyreoza) to zaburzenie polegające na zmniejszonej produkcji hormonów tarczycy – tyroksyny (T4) i trijodotyroniny (T3) – co skutkuje spowolnieniem procesów metabolicznych w organizmie. Niedobór hormonów tarczycy wpływa na funkcjonowanie wielu narządów i układów, prowadząc do charakterystycznych objawów klinicznych.

Podobnie jak w nadczynności, czynność tarczycy jest regulowana przez przysadkę mózgową, która wydziela hormon tyreotropowy (TSH). W niedoczynności tarczycy poziom TSH zwykle wzrasta w odpowiedzi na niedobór hormonów tarczycowych, co jest mechanizmem kompensacyjnym mającym na celu stymulację gruczołu do produkcji większej ilości hormonów.

Najczęstsze przyczyny niedoczynności tarczycy

• Choroba Hashimoto (przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy) – najczęstsza przyczyna niedoczynności, w której układ immunologiczny atakuje i niszczy komórki tarczycy, prowadząc do jej niewydolności.
• Stan po operacyjnym usunięciu tarczycy – np. w wyniku leczenia raka tarczycy lub rozległego wola guzkowego.
• Terapia jodem radioaktywnym – stosowana w leczeniu nadczynności tarczycy lub nowotworów, która może prowadzić do trwałego uszkodzenia tarczycy i niedoczynności.
• Niedobór jodu w diecie – szczególnie w regionach geograficznych o niskiej podaży jodu.
• Leki – niektóre farmaceutyki (np. amiodaron, lit) mogą hamować syntezę hormonów tarczycy.
• Niedoczynność wtórna i trzeciorzędowa – spowodowana zaburzeniami przysadki mózgowej lub podwzgórza, prowadzącymi do niedostatecznej stymulacji tarczycy.

Epidemiologia niedoczynności tarczycy

Niedoczynność tarczycy jest najczęściej diagnozowanym zaburzeniem czynności tarczycy. W populacji dorosłych kobiet występuje u około 4–10%, natomiast u mężczyzn w 0,5–2%. Częstość zachorowań wzrasta wraz z wiekiem, a postaci subkliniczne, z łagodnymi lub niecharakterystycznymi objawami, mogą pozostawać nierozpoznane przez dłuższy czas.

Choroby tarczycy – badania

Diagnostyka zaburzeń czynności tarczycy opiera się przede wszystkim na ocenie hormonalnej oraz obrazowej, które pozwalają określić stan funkcjonalny i morfologiczny gruczołu oraz zidentyfikować ewentualne przyczyny choroby.

Badania laboratoryjne

1. TSH (hormon tyreotropowy)
   Jest to podstawowe badanie w diagnostyce chorób tarczycy, ponieważ TSH odgrywa kluczową rolę w regulacji produkcji hormonów tarczycowych.
   • Podwyższony poziom TSH sugeruje niedoczynność tarczycy – organizm próbuje poprzez zwiększenie wydzielania TSH pobudzić tarczycę do produkcji hormonów.
   • Obniżony poziom TSH wskazuje na nadczynność tarczycy – wysoki poziom hormonów tarczycy hamuje wydzielanie TSH w mechanizmie ujemnego sprzężenia zwrotnego.
2. FT3 (wolna trijodotyronina) i FT4 (wolna tyroksyna)
   Bezpośrednio mierzone hormony tarczycy, które pozwalają ocenić stopień ich produkcji i aktywność metaboliczną organizmu.
   • W nadczynności tarczycy obserwuje się podwyższone wartości FT3 i FT4.
   • W niedoczynności tarczycy – obniżone lub prawidłowe, zwłaszcza w początkowych stadiach choroby.
3. Przeciwciała przeciwtarczycowe
   Badania serologiczne mają na celu wykrycie obecności autoprzeciwciał, które wskazują na podłoże autoimmunologiczne choroby:
   • Anty-TPO (przeciwciała przeciwko peroksydazie tarczycowej) – typowe dla choroby Hashimoto, rzadziej obecne w chorobie Gravesa-Basedowa.
   • Anty-TG (przeciwciała przeciwko tyreoglobulinie) – również związane z autoimmunizacją tarczycy.
   • Przeciwciała TSH-receptorowe (TRAb) – charakterystyczne dla choroby Gravesa-Basedowa, które stymulują nadmierną produkcję hormonów tarczycy.

Badania obrazowe przydatne w diagnostyce chorób tarczycy

4. Ultrasonografia tarczycy (USG)
   Jest nieinwazyjną metodą pozwalającą ocenić wielkość, strukturę i obecność zmian ogniskowych (guzów, torbieli) w obrębie gruczołu. W chorobie Hashimoto charakterystyczne są zmiany o typie „pestkowania” lub hipoechogeniczność miąższu. W chorobie Gravesa-Basedowa tarczyca jest zwykle powiększona i ma zwiększoną unaczynioną strukturę (obraz „hypervascularity”).
5. Scyntygrafia tarczycy
   W niektórych przypadkach, szczególnie przy nadczynności, wykonuje się badanie scyntygraficzne z użyciem radioaktywnego jodu lub technetu-99m. Pozwala ono ocenić czynność poszczególnych obszarów tarczycy i rozpoznać tzw. „ogniska gorące” (nadczynne) lub „ogniska zimne” (niewydolne).
6. Biopsja cienkoigłowa (FNA)
   Stosowana jest w diagnostyce zmian ogniskowych o niejasnym charakterze, zwłaszcza podejrzanych o proces nowotworowy.

Regularne i kompleksowe badania laboratoryjne oraz obrazowe są fundamentem prawidłowej diagnostyki i leczenia chorób tarczycy. Pozwalają one nie tylko potwierdzić obecność nadczynności lub niedoczynności, ale także określić ich etiologię, monitorować przebieg choroby oraz skuteczność terapii. Wczesne wykrycie zaburzeń tarczycowych ma kluczowe znaczenie dla zapobiegania powikłaniom i poprawy jakości życia pacjentów.

Choroby tarczycy – leczenie

Leczenie zaburzeń czynności tarczycy, zarówno nadczynności, jak i niedoczynności, jest uzależnione od etiologii choroby oraz stopnia nasilenia objawów klinicznych.

Leczenie niedoczynności tarczycy

W terapii niedoczynności tarczycy podstawą jest substytucja hormonalna za pomocą syntetycznej lewotyroksyny, czyli leku zawierającego syntetyczną tyroksynę (T4). Dawkowanie leku jest ściśle indywidualizowane w zależności od wieku pacjenta, masy ciała, obecności chorób współistniejących oraz poziomu hormonów tarczycy we krwi. Regularne monitorowanie stężenia TSH i hormonów tarczycy (FT4) umożliwia optymalizację dawki, zapewniając skuteczność terapii i minimalizując ryzyko powikłań.

Leczenie nadczynności tarczycy

W leczeniu nadczynności tarczycy dostępne są trzy główne strategie terapeutyczne:

1. Farmakoterapia – stosowanie leków przeciwtarczycowych (tiamazolu, propylotiouracylu), które hamują syntezę hormonów tarczycy. Leczenie to jest często pierwszym wyborem u młodszych pacjentów bez poważnych schorzeń współistniejących oraz przy łagodniejszym przebiegu choroby.
2. Terapia jodem radioaktywnym (RAI) – polega na podaniu pacjentowi radioaktywnego jodu, który kumuluje się w komórkach tarczycy, prowadząc do ich selektywnej destrukcji i obniżenia produkcji hormonów. Metoda ta jest szczególnie zalecana u osób starszych oraz u pacjentów z przeciwwskazaniami do farmakoterapii lub operacji.
3. Operacyjne leczenie chirurgiczne – usunięcie części (lobektomia) lub całej tarczycy (tyreoidektomia) jest wskazane w przypadku dużych woli, guzów podejrzanych o złośliwość, nietolerancji leków przeciwtarczycowych lub braku skuteczności innych metod.

Wybór odpowiedniej metody leczenia uwzględnia wiek pacjenta, ogólny stan zdrowia, obecność chorób współistniejących (np. choroby serca), stopień nasilenia objawów oraz preferencje chorego.

Pytania i odpowiedzi

1. Czy możliwe są fluktuacje poziomu TSH mimo braku choroby tarczycy?

Tak, poziom TSH może ulegać fluktuacjom nawet bez choroby tarczycy – wpływają na to stres, pora dnia, leki czy inne choroby.

2. Czy długotrwały stres może „odblokować” chorobę autoimmunologiczną tarczycy?

Tak, przewlekły stres może wpłynąć na układ odpornościowy i przyczynić się do ujawnienia choroby autoimmunologicznej, np. Hashimoto.

3. Jak dieta uboga w jod lub selen wpływa na rozwój chorób tarczycy?

Niedobór jodu może prowadzić do niedoczynności tarczycy, a brak selenu zaburza przemiany hormonów tarczycowych i sprzyja zapaleniom tarczycy.